Anadolu'da Amerikan protestan yerleşkeleri:Talas ve Tarsus örneği

Anadolu'da Amerikan protestan yerleşkeleri:Talas ve Tarsus örneği Bayram, Ömer Faruk Sanayi devrimi sonrası sömürgeciliğin hızla yayıldığı dünyada Ortadoğu'daki ve Asya'daki zenginliklere giden yolda Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde bulunan Anadolu önemli bir nokta olarak görünmektedir. Bahsedilen zenginliklere ulaşmak için bu eşik taşı, özellikle 19.yy.'ın başlarından itibaren misyoner örgütlerinin yoğun olarak etkinlik gösterdiği bir coğrafya olarak göze çarpmaktadır. Bu örgüt gruplarından bir tanesi de Protestanlık ajandasıyla hareket eden The American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM)'dir. ABCFM Anadolu topraklarında eğitim ve sağlık alanında etkinliklerde bulunmuştur. Bu etkinlikler Anadolu içerisinde ABCFM'in belirlemiş olduğu misyon bölgelerinde kurulan yerleşkelerde gerçekleşmiştir. Misyoner okullarına ve okulların çalışmalarına, ABCFM'in Amerika'daki merkezlere gönderdiği raporlar tarandığında, sanılanın aksine ilk tepkilerin Müslümanlar topluluklardan değil, Yahudi ve Hristiyan cemaatlerinden gelmiş olması ilginç bir gerçek olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu durumda Protestan Misyonerler için tek hedef olarak cemaatsiz azınlık gruplar görünmektedir. Sosyolojik açıdan Osmanlı toplumunun genellikle dışa kapalı cemaat ve örgüt gruplarından oluştuğu düşünülürse misyoner örgütleri açısından eğitim etkinliklerini gerçekleştirebilmek için sağlık alanında da etkin olmak ve bu sayede yerel topluluklara temas edebilme ve onlarla iyi ilişkiler kurmak gerekli görünmektedir. Bundan dolayıdır ki Protestan misyonerler, bu çalışmanın inceleme alanları olan eğitim etkinliklerini gerçekleştirdikleri yerleşkelerin birçoğunda aynı zamanda sağlık alanında da yapılar oluşturmuşlardır. Bu çalışmada Protestan Misyoner yerleşkelerinin, altlığı Batılı bir model olarak, getirdikleri yenilikler, yerleşkelerin gelişimleri, kente katılımları ile ilgili süreçler, kentsel bellekte ve toplumsal hafızada bıraktıkları izler ve Cumhuriyet döneminde karşılaştıkları yeni ortam karşısındaki dönüşümleri irdelenmektedir. Bu çalışma altı bölümden oluşmaktadır ve ilk dört bölüm, son bölümde alan çalışması yapılarak incelenmiş olan yerleşkeler için altlık oluşturmak amacıyla hazırlık çalışmalarıdır. Tezin altı bölümünü içeren strüktür şu şekilde kurulmuştur; Birinci bölümde tezin ana teması ve literatür özeti işlenmiş ve çalışmanın önemi, hedefi ve hipotez ortaya konmaya çalışılmıştır. İkinci bölümde misyonerlik, misyonerliğin tarihçesi ve gelişimi gibi kavramları kolej kurumları, gelişimleri ve Protestan kolej geleneği incelenmiştir. Üçüncü bölümde Osmanlı İmparatorluğu'nda geleneksel eğitim kurumlarının geçmişi, bu dönemde gelişim ve yayılma göstermiş olan misyoner etkinlikleri ve yerleşkeleri, Batılı bir model olarak seküler eğitim sistemi ve yerleşke kültürü, bu yerleşkelerin gelişimleri, getirdikleri yenilikler, farklılıklar ve benzerlikler incelenmiştir. Devamında, misyoner yerleşkelerinin Dünya Savaşı sonrasında ve Cumhuriyet'in ilanıyla yeni bir ideolojiye sahip olan yeni devlet biçiminde ne yönde değiştikleri, dönüştükleri ve/veya geliştikleri, kendi ortamını yaratan yerleşke kültürünün ne yönde evrildiği tartışılmaktadır. Dördüncü bölümde önceki bölümde elde edilen bulgular neticesinde, aynı orijinden gelen ancak birisi ajandası doğrultusunda planlama kararlarına ve mimari kurguya sahip diğeri ise coğrafi yerel unsurlardan beslenerek biçimlenen, tezin incelediği tarihsel dönemler içerisinde sürekli olarak organik bağa sahip Tarsus Amerikan Koleji ve Talas Amerikan Okulu üzerinden karşılaştırma yapılarak alan çalışması gerçekleştirilmiştir. Son bölüm, yapılan araştırmalara göre elde edilen sonuçlar ışığında değerlendirmeler içermektedir ve çalışmanın önceki bölümlerinde değinilen başlıklar üzerinden öneriler sunmaktadır. Tez (Doktora) - Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2022